Οὐ γὰρ ὡς ἀγγεῖον, ὁ νοῦς ἀποπληρώσεως, ἀλλ’ ὑπεκκαύματος μόνον, ὥσπερ ὑλη, δεῖται…» – Πλουτάρχου «Περὶ τοῦ ἀκούειν»)
“Το μυαλό είναι μία φωτιά που πρέπει να ανάψει, όχι δοχείο που πρέπει να γεμίσει’’. Η φράση αυτή αποδόθηκε στον Πυθαγόρα, στην ουσία όμως χαρακτήρισε όλη την αρχαία ελληνική σκέψη που ταύτισε την άσκοπη συσσώρευση γνώσεων με την αμάθεια, εξισώνοντας την μόρφωση με την έμπνευση και την πνευματικότητα1. Οι πνευματικές παρακαταθήκες των προγόνων μας (πρβλ. ενδεικτικά: «πολυμαθίη-άμαθίη» Ηράκλειτος2) στάθηκαν ικανές, διαχρονικά, να μας προφυλάξουν από την αλαζονεία της ορθής και αλάθητης γνώσης, που δεν συνειδητοποιεί τα πεπερασμένα όρια της, όρια που διαρκώς πρέπει να καταλύει3.
Στη χώρα μας συζητάμε κάθε ημέρα ζητήματα εκπαίδευσης. Ζητάμε προσχηματικά από το σχολείο να απαντάει σε όλα τα κοινωνικά ζητήματα (βία, έμφυλες σχέσεις, ρατσισμό, κοινωνικοποίηση…) κάθε φορά που έχουμε γεγονότα βαρβαρότητας και κάθε λογής απαξίωσης της ανθρώπινης φύσης μας και της κοινωνικής μας λειτουργίας την ειδησεογραφία. Αλλά ποτέ δεν ανοίγουμε διάλογο για το ποιο θα είναι ένα τέτοιο σχολείο. Θέλουμε η εκπαίδευση να λύνει τα αντικοινωνικά προβλήματα, χωρίς να αλλάξει όμως καθόλου το σημερινό εργαλειακά προσδιορισμένο περιεχόμενό της προς την αγορά εργασίας!
Δεν αναρωτιόμαστε γιατί δεν αναπτύσσεται θεωρητικός λόγος (ιδεολογικός, κοινωνιολογικός, επιστημολογικός) για την εκπαίδευση. Δεν απορούμε γιατί δεν υπάρχουν παιδαγωγοί στην εποχή μας, που να βρίσκονται στο προσκήνιο των εκπαιδευτικών ζητημάτων. Δεν ανησυχούμε που οι ανθρωπιστικές επιστήμες θεωρούνται ως εκτός εποχής πεδία της μόρφωσής μας. Δεν αναλογιζόμαστε γιατί δεν υπάρχουν στοχαστές και διανοούμενοι που να ανοίγουν τα μεγάλα ζητήματα της παιδείας για το μέλλον.
Αλλά όλα αυτά έχουν μια απόλυτα σωστή – κατά τη γνώμη μου – ερμηνεία. Η δημοκρατική θεώρηση της παιδείας έχει ηττηθεί από την εμπορευματοποιημένη εκδοχή της θεσμικής εκπαίδευσης. Γιατί δεν θέτει το δικό της κοσμοθεωρητικό πυρήνα για να συζητήσει η ελληνική κοινωνία, η νεολαία μας και οι δημιουργικές δυνάμεις του τόπου μας στα πιο κρίσιμα σημεία της παιδείας: στην αγωγή, στη διαμόρφωση σχήματος “πολίτη – αγωνιστή της ζωής”, στην προαγωγή μια κοινωνίας δικαιοσύνης και πραγματικής προόδου, στην ανάδειξη της κριτικής σκέψης για να μπορούν οι νέοι να ερμηνεύουν ορθολογικά τον κόσμο και την πραγματικότητα, στην πνευματική καλλιέργεια, στις αξίες που δίνουν νόημα και αξία στη ζωή (δημοκρατία, ελευθερία, αλληλεγγύη, αξιοπρέπεια, συνεργασία, αλληλοσεβασμός κλπ).
Η παιδεία που θα πρέπει να ζητούμε για τα παιδιά μας θα πρέπει να έχει σαν αποτέλεσμα την δημιουργία πολύπλευρα μορφωμένων ανθρώπων, στο αντικείμενο που επιλέγουν και γύρω από αυτό, δημιουργία κριτικής σκέψης και βάσεων ικανών να χτιστούν πάνω σε αυτές οι μετέπειτα θεωρητικές και πρακτικές γνώσεις που αναπόφευκτα θα έρθουν με την εξέλιξη των κοινωνιών.
Εκεί έρχεται η εξειδίκευση και η δια βίου μάθηση.
Και έρχεται η μαγική ερώτηση: Πώς τελικά θέλουμε ένα εκπαιδευτικό σύστημα; Τι χαρακτηριστικά πρέπει να έχει; Πότε θα το θεωρήσουμε επιτυχημένο;
Κάποια βασικά πρέπει να τα δίνει το σύστημα. Βασικά λέγοντας, δυνατότητα ανάγνωσης και κυρίως κατανόησης όσων διαβάζουμε. Επίσης, πρέπει να μας μαθαίνει να γράφουμε κανονικά, με ορθογραφία, συντακτικό και κυρίως μια ροή σε αυτά που θέλουμε να πούμε, ώστε να μην κάνουμε τον αναγνώστη να ανοιγοκλείνει τα μάτια για να βεβαιώσει ότι διάβασε καλά.
Θα πρέπει το σύστημά μας να μας δίνει τη δυνατότητα να ασκήσουμε την κριτική μας σκέψη. Κι αν, όχι να φτάσουμε στο να την ασκήσουμε, ας πάμε ένα βήμα πίσω, να την αποκτήσουμε τουλάχιστον, να μην είμαστε ντουβάρια που καταπίνουμε ό,τι μας δίνουν.
Επίσης, ένα εκπαιδευτικό σύστημα θα πρέπει να μας μαθαίνει να σκεφτόμαστε έξω από τα συνηθισμένα, να μας κάνει να θέλουμε να μάθουμε κι άλλα, να μας εξοπλίζει με εφόδια για την καθημερινότητα, αλλά όχι μόνο, να αποτελεί “σκαλοπάτι” για κάτι καλύτερο στη ζωή μας, από όπου και αν προερχόμαστε.
Το εκπαιδευτικό σύστημα δεν μπορεί να μας κάνει ανθρώπους, δεν μπορεί να μας ανοίξει το μυαλό και να μας βάλει μέσα τις «σωστές» ιδέες.
Αλλά μπορεί να μας δώσει στο πιάτο όλα τα εφόδια, ώστε να είναι πιο εύκολο να κρατήσουμε κάποιο από αυτά και να το χρησιμοποιήσουμε για το καλό το δικό μας, αλλά και γενικότερα.
