Η ιστορική αναδρομή στην Μικρασιατική Ερυθραία εκατό χρόνια μετά την Καταστροφή πέρα από γεγονότα, πρόσωπα, καταστάσεις και μαρτυρίες, μας παρουσιάζει και σημαντικά στοιχεία του πολιτισμού εκείνων των ανθρώπων. Οι γειτονιές των Ελλήνων Μικρασιατών στην Ερυθραία πράγματι είχαν πολιτιστικά χαρακτηριστικά τα οποία διακρίνονταν στα κτήρια και τις εστίες τους. Συγκεκριμένα στοιχεία κτιρίων κτισμένων από ντόπιους τεχνίτες και Λέσβιους ή Κυκλαδίτες μαστόρους, αναμείγνυαν τον ιωνικό ρυθμό, το νεοκλασικό ύφος και τα αρχοντικά μπινιαλίδικα με τους κλειστούς εξώστες τύπου Χαγιάτι Σαχνισί και τα λίθινα γείσα, μαρτυρώντας στους περιπλανώμενους επισκέπτες της Ερυθραίας την άφιξή τους στις ελληνικές συνοικίες.
Το χωριό Λυθρί ξεχώριζε για τα αρχοντικά χτισμένα με ερυθρό ανδεσίτη, περιβαλλόμενα από απομεινάρια κλασσικών, ελληνιστικών και βυζαντινών χρόνων καθώς ήταν ανοικοδομημένο επί της αρχαίας ιωνικής πόλης των Ερυθρών. Οι παραθαλάσσιες βίλες και επαύλεις των μεγαλογαιοκτημόνων με τα ιωνικά κιονόκρανα, τα επιβλητικά αετώματα, τις ψευτοπαραστάδες, τα ευρύχωρα δωμάτια αλλά και τα μικρά απλοϊκά καλυβάκια των χωρικών με τα ημικυκλικά τόξα, τις αυλίτσες και τα πηγαδάκια, απλώνονταν από το βουνό έως τη θάλασσα.
Το Τσεσμέ η πόλη με το ξακουστό λιμάνι στα δυτικά της Ερυθραίας χτισμένη στις βάσεις του οθωμανικού φρουρίου από Ερυθραιώτες και Χιώτες, σημειώνει μια ταχεία ανοικοδόμηση μετά τον 16ο αιώνα. Γύρω από τον μεγαλοπρεπή με τρίκλιτη βασιλική μητροπολιτικό ναό του Αγίου Χαραλάμπους σχηματίζονται σοκάκια από τις ελληνικές γειτονιές ναυτικών με άλλοτε κατοικίες χτισμένες από ντόπια πέτρα και σκαλισμένα σχέδια ευρωπαϊκού μπαρόκ στα αετώματά τους και άλλοτε αγροτικά σπίτια με σχήμα πύργου τα λεγόμενα “ρεσπέρικα”.
Στα Αλάτσατα το χωριό της Ερυθραίας με το έντονο ελληνικό στοιχείο, η Παναγία του Αλατσάτου περιβάλλονταν από διώροφα σπίτια με πλούσιες κεραμοσκεπές, επιπλέον χώρους χρήσιμους όπως το ισόγειο με τη λιθοδομή, οι αποθήκες, μαγειρειό και πλυσταριό. Το πάνω μέρος των σπιτιών δηλαδή οι κοιτώνες και ο καλός οντάς ήταν χτισμένο με την μέθοδο μπαγνατί και τσατμά χρησιμοποιώντας ξύλα και λάσπη ως μονωτικά και αντισεισμικά. Έξω από τα σπίτια χαρακτηριστικά ήταν χαραγμένα με κεφαλαία ελληνικά γράμματα οικόσημα ή βυζαντινά και αρχαία ελληνικά σύμβολα.
Στα Βουρλά την πολιτεία που αριθμούσε περίπου 30.000 Έλληνες με 9 ελληνικούς μαχαλάδες, οι εστίες των ντόπιων ήταν χτισμένες επί των πλαγιών των λόφων. Στους βουρλιώτικους μαχαλάδες υπήρχαν πλατείς λιθόστρωτοι δρόμοι με μονώροφα εμπορικά καταστήματα και ψηλά αρχοντικά εύπορων Βουρλιωτών με πολυχώρους εκδηλώσεων, περιποιημένους κήπους και σιντριβάνια φιλοτεχνημένα με ανατολίτικη μαεστρία. Στην Σκάλα Βουρλών ξεπρόβαλλαν σε σειρά τα παραλιακά εξοχικά σπίτια με τις τοξωτές στοές τους και τα «διάσημα» κτίρια όπως η οικία του Σεφέρη, ο ιστορικός καφενές του Μπάτη και το «Παντοπωλέιον η Ελπίς». Το Ιερόν Νοσοκομείον Βρυούλλων, η Αναξαγόρειος Σχολή, το Ορφανοτροφείο, οι Οίκοι Κωνσταντινίδη, Φλώρου, Μαραβελίδη, και Χριστοφίδη, αποτελούσαν τα αρχιτεκτονικά κοσμήματα των Βουρλών όπου επιβεβαίωναν την κουλτούρα, το πνευματικό υπόβαθρο και τον εξευρωπαϊσμό των Μικρασιατών.
Σήμερα τα σπίτια και τα οικοδομήματα των Ερυθραιωτών στέκουν άλλα διατηρητέα, άλλα εγκαταλελειμμένα και ερειπωμένα φέροντας στις επιφάνειές τους τα κατάλοιπα της Καταστροφής του 1922. Οι μεγαλοπρεπείς ναοί έχουν μεταβληθεί σε χώρους άλλων χρησιμοτήτων, τα αρχοντόσπιτα έχουν χάσει την παραδοσιακή τους αίγλη και έχουν απορροφηθεί από την τουριστική αναπροσαρμογή φαντάζουν στοιχειωμένα θυμίζοντας μια «αλλιώτικη» καθημερινότητα και νοοτροπία ανθρώπων….μιας «ξένης» πλέον εποχής.
Πηγές
- Μηλιώρης Νίκος, «Τα Βουρλά της Μικράς Ασίας», Τομ. Α΄ -ΙΣΤΟΡΙΚΑ, εκδ: ΜΠΑΛΤΑ, Αθήνα,2014
- Αντωνόπουλος Σταμάτιος, «Μικρά Ασία», Αθήνα,1907
